ହିନ୍ଦୁଧର୍ମ, ବୌଦ୍ଧଧର୍ମ, ଖ୍ରୀଷ୍ଟଧର୍ମ, ଇସଲାମ ଧର୍ମ ଇତ୍ୟାଦି କହିଲା ବେଳେ ଧର୍ମର ଯେଉଁ ଭାବନାଟି ଆସେ ସେହି ଅର୍ଥରେ ଏହି ପ୍ରବନ୍ଧରେ ଧର୍ମ ସମ୍ବନ୍ଧରେ ଆଲୋଚନା କରାଯିବ । କେତେକ ଗୌଣ ଧର୍ମକୁ ବାଦ୍ ଦେଲେ ପୃଥିବୀରେ ଆଠଟି ମୁଖ୍ୟ ଧର୍ମ ଥିବା ଜଣାଯାଏ । ସେଗୁଡ଼ିକ ହେଲା ଖ୍ରୀଷ୍ଟଧର୍ମ, ମୁସଲମାନ ଧର୍ମ, ହିନ୍ଦୁ ଧର୍ମ, ପାର୍ଶି ଧର୍ମ, ଇହୁଦୀ ଧର୍ମ, ବୌଦ୍ଧ ଧର୍ମ, ଜୈନ ଧର୍ମ ଓ ଶିଖ୍ ଧର୍ମ । ଏହି ପ୍ରତ୍ୟେକଟି ଧର୍ମ ବହୁ ଅତୀତରେ ବିଭିନ୍ନ ଭୌଗୋଳିକ ପରିସରରେ ଏକ ସାଂସ୍କୃତିକ ଜାଗରଣ ଭାବେ ଉଦ୍ଭବ ହୋଇଥିଲା । କାଳକ୍ରମେ ପ୍ରତ୍ୟେକ ଧର୍ମ ବ୍ୟାପକ ଅଞ୍ଚଳକୁ ପ୍ରସାରିତ ହୋଇ ଏକ ବୃହତ୍ତର ଜନଗୋଷ୍ଠୀ ଭିତରେ ଏକ ସାଂସ୍କୃତିକ ସଂହତି ପ୍ରତିଷ୍ଠା କଲା । ପ୍ରତ୍ୟେକ ଧର୍ମ ବଡ଼ ଭୂଖଣ୍ଡର ସାଂସ୍କୃତିକ ଜୀବନଧାରାର ଅବିଚ୍ଛେଦ୍ୟ ଅଙ୍ଗ ହେଲା । ଧର୍ମକୁ ଆଧାର କରି ସାହିତ୍ୟ, ଦର୍ଶନ, କଳା, ଭାସ୍କର୍ଯ୍ୟ, ସାମାଜିକ ପରମ୍ପରା, ନୈତିକ ମୂଲ୍ୟବୋଧ ଇତ୍ୟାଦି ବିକଶିତ ହେଲା । ସଭ୍ୟତାର ବିକାଶ ପ୍ରକ୍ରିୟାରେ ଧର୍ମ ଜନଜୀବନର ଏକ ପ୍ରମୁଖ ସାଂସ୍କୃତିକ ଆଧାର ହେଲା ।
ପ୍ରାଚୀନ ସଭ୍ୟତାମାନଙ୍କର ଆଲୋଚନା ପୃଷ୍ଠଭୂମିରେ ସେହି ଭୂଖଣ୍ଡର ଜନଗଣଙ୍କର ଧାର୍ମିକ ବିଶ୍ୱାସ, ସାମାଜିକ କ୍ରିୟାପଦ୍ଧତି, କର୍ମକାଣ୍ଡ, ସାମାଜିକ ବ୍ୟବସ୍ଥା ଇତ୍ୟାଦି ପ୍ରସଙ୍ଗ ପରିପ୍ରେକ୍ଷୀରେ ଧର୍ମ ଏକ ମୁଖ୍ୟ ଭୂମିକା ପାଇଥାଏ । ଏହି ପ୍ରକ୍ରିୟାରେ ପ୍ରତ୍ୟେକ ଧର୍ମ ଏକ ଭୌଗୋଳିକ ଭୂଖଣ୍ଡର ସାଂସ୍କୃତିକ ପ୍ରବାହର ଅଭିନ୍ନ ଅଙ୍ଗହେବା ମନେହୁଏ । ପ୍ରତ୍ୟେକ ଧର୍ମ ଏକ ସାମାଜିକ ଗୋଷ୍ଠୀ ସହ ସଂପୃକ୍ତ ଥିବାରୁ ଊନବିଂଶ ଶତାବ୍ଦୀରେ ବିଭିନ୍ନ ବିଶ୍ୱବିଦ୍ୟାଳୟମାନଙ୍କରେ ସମାଜ-ବିଜ୍ଞାନର ଅଧ୍ୟୟନ ପରିପ୍ରେକ୍ଷୀରେ ‘ଧର୍ମ’ ବି ବିଶ୍ୱବିଦ୍ୟାଳୟମାନଙ୍କରେ ଅଧ୍ୟୟନର ବିଷୟ ହେଲା । ଧର୍ମ ଏକ ସାମାଜିକ ଅନୁଷ୍ଠାନର ରୂପ ନେଇଥିବା ହେତୁ ପ୍ରତ୍ୟେକ ଧର୍ମର ଐତିହାସିକ, ସାଂସ୍କୃତିକ, ଦାର୍ଶନିକ ଓ ନୈତିକ ଦିଗ ଉପରେ ଆଲୋଚନା କରାଗଲା । ପ୍ରତ୍ୟେକ ଧର୍ମର ଉତ୍ପତ୍ତି, ବ୍ୟାପ୍ତି, ବିକାଶ, ସାହିତ୍ୟିକ କୃତି, କଳା, ଭାସ୍କର୍ଯ୍ୟ ଇତ୍ୟାଦି ସଂପର୍କରେ ଐତିହାସିକ ଚିତ୍ରଟି ସ୍ପଷ୍ଟ ହେଲା । ସେହିପରି ପ୍ରତ୍ୟେକ ଧର୍ମର ତାତ୍ତ୍ୱିକ ସିଦ୍ଧାନ୍ତ, ବିଶ୍ୱାସ, ପାରଲୌକିକ କଳ୍ପନା, ଜୀବନର ଅନ୍ତିମ ଲକ୍ଷ୍ୟ ନେଇ ରହିଥିବା ଭାବନା ମଧ୍ୟ ପ୍ରକାଶ ପାଇଲା । ଗୋଟିଏ ଧର୍ମକୁ ଆଧାର କରି ରହିଥିବା ସାହିତ୍ୟ କୃତି ମଧ୍ୟରେ ନୀତି, ନୈତିକତା, ମାନବିକ ମୂଲ୍ୟବୋଧ, ଜୀବନର ଶ୍ରେୟ ଇତ୍ୟାଦି ପ୍ରସଙ୍ଗ ମଧ୍ୟ ଆଲୋଚିତ ହେଲା । ଶହ ଶହ ବର୍ଷର କ୍ରମବିକାଶ ପ୍ରକ୍ରିୟାରେ ଧର୍ମକୁ ଆଧାର କରି ଗଢ଼ିଉଠିଥିବା ବିଭିନ୍ନ ସମ୍ପ୍ରଦାୟ ଓ ଗୋଷ୍ଠୀମାନ ମଧ୍ୟ ଜଣାପଡ଼ିଲା । ଏହା ସହିତ ଧର୍ମଭିତ୍ତିକ କର୍ମକାଣ୍ଡ, ପୂଜା, ଆରାଧନା ଇତ୍ୟାଦି ବି ଲୋକଲୋଚନକୁ ଆସିଲା ମୋଟ ଉପରେ ପ୍ରତ୍ୟେକ ଧର୍ମ ସହ ଏହାର ଉତ୍ପତ୍ତି ଓ ଐତିହାସିକ ବିକାଶ, ତାତ୍ତ୍ୱିକ ସିଦ୍ଧାନ୍ତ, ନୀତିବୋଧ, କର୍ମକାଣ୍ଡ, ମୁଖ୍ୟ ସଂପ୍ରଦାୟ, ପ୍ରଧାନ ଗ୍ରନ୍ଥ ଓ ନାନା କାହାଣୀ ଏବଂ କିମ୍ବଦନ୍ତୀକୁ ନେଇ ଏହାର ପ୍ରତ୍ୟୟଗତ ପରିସରଟି ସ୍ପଷ୍ଟ ରୂପ ନେଲା । ଧର୍ମମାନଙ୍କର ତୁଳନାତ୍ମକ ଅନୁଶୀଳନରୁ ଧର୍ମମାନଙ୍କ ଭିତରେ ରହିଥିବା ସାମଞ୍ଜସ୍ୟ ଓ ପାର୍ଥକ୍ୟ ବିଷୟଟି ମଧ୍ୟ ସ୍ପଷ୍ଟ ହେଲା ।
ଧର୍ମର ପରିସରଟି ବିସ୍ତୃତ ହୋଇଥିବା ପରିପ୍ରେକ୍ଷୀରେ ଏହାର ଯେକୌଣସି ଦିଗ ଉପରେ ବ୍ୟାପକ ଆଲୋଚନା କରାଯାଇପାରେ । ତେବେ ଶଂସିତ ପ୍ରବନ୍ଧରେ ଦୁଇଟି ପ୍ରସଙ୍ଗରେ ଆଲୋଚନାକୁ ସୀମିତ ରଖାଯାବ । ସେହି ପ୍ରସଙ୍ଗମାନ ହେଲା -(୧) ସମସ୍ତ ଧର୍ମମାନଙ୍କର ମୌଳିକ ଆଭିମୁଖ୍ୟ ସମାନ ଓ ସେମାନେ ସ୍ୱରୂପରେ ସତ୍ୟ, (୨) ଧର୍ମମାନଙ୍କର ପନ୍ଥା ଭିନ୍ନ ହୋଇପାରେ କିନ୍ତୁ ସେମାନଙ୍କର ଲକ୍ଷ୍ୟ ଏକ । ଏହା ହିଁ ଏକ ସାଧାରଣ ବିଶ୍ୱାସ ଓ ସମାଜରେ ବହୁ ଖ୍ୟାତିସମ୍ପନ୍ନ ବ୍ୟକ୍ତି ଏହି ମତ ଦେଇଥାନ୍ତି । ପରନ୍ତୁ ଏହି ମତ ଦୁଇଟି କିପରି ତଥ୍ୟ ସମର୍ଥିତ ନୁହେଁ; ତାହା ଦର୍ଶାଇବା ଏହି ପ୍ରବନ୍ଧର ଆଭିମୁଖ୍ୟ ।
ପ୍ରତ୍ୟେକ ଧର୍ମ ସହିତ କିଛି ମୌଳିକ ଧର୍ମଗ୍ରନ୍ଥ ସଂଶ୍ଲିଷ୍ଟ । ପ୍ରତ୍ୟେକ ଧର୍ମର ମୁଖ୍ୟ ସିଦ୍ଧାନ୍ତମାନ ସେହି ଧର୍ମଗ୍ରନ୍ଥରେ ବ୍ୟକ୍ତ ହୋଇଥିବା ଗ୍ରହଣ କରାଯାଏ । ଏକ ଧର୍ମଗୋଷ୍ଠୀର ବ୍ୟକ୍ତିମାନେ ବିଶ୍ୱାସ କରନ୍ତି ଯେ, ସେମାନଙ୍କ ଧର୍ମଗ୍ରନ୍ଥରେ ସିଦ୍ଧାନ୍ତମାନ ସତ୍ୟ ଓ ସେଥିରେ ଦିଆଯାଇଥିବା ଅନୁଜ୍ଞା ଓ ନିର୍ଦ୍ଦେଶମାନ କରଣୀୟ । ଧର୍ମଗ୍ରନ୍ଥର ସମସ୍ତ ଭାବନା ଧୃବ ସତ୍ୟ ଓ ପ୍ରାୟତଃ ଚିରନ୍ତନ । ତେବେ ଯେତେବେଳେ ଦୁଇଟି ଧର୍ମ ମଧ୍ୟରେ ଛଳନା କରାଯାଏ, ସେମାନେ କିପରି ପରସ୍ପର-ବିରୋଧୀ ଏହା ସ୍ପଷ୍ଟ ହୋଇଥାଏ । ଧର୍ମର ମୌଳିକ ସିଦ୍ଧାନ୍ତମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ କିପରି ବିରୋଧ ରହିଛି । ତାହାର ସାମାନ୍ୟ ସୂଚନା ଏଠାର ଦିଆଯାଇପାରେ । ‘ଈଶ୍ୱର’ ପ୍ରତ୍ୟୟଟିକୁ ନିଆଯାଉ । ଏହା ଅନେକାଂଶରେ ଏକ ସାର୍ବିକ ବିଶ୍ୱାସ ଯେ ଧର୍ମର ମୌଳିକ ଭାବନା ହେଉଛି ‘ଈଶ୍ୱର’ । ଈଶ୍ୱର ସର୍ବଜ୍ଞ, ସର୍ବଶକ୍ତିମାନ ଓ କରୁଣାମୟ ବୋଲି ବିଭିନ୍ନ ଧର୍ମରେ ବିଶ୍ୱାସ କରାଯାଏ । ଖ୍ରୀଷ୍ଟ ଧର୍ମ, ଇସଲାମ ଧର୍ମ, ପାର୍ଶି ଧର୍ମ ଓ ଇହୁଦୀ ଧର୍ମରେ ଏକେଶ୍ୱରବାଦୀ ଭାବନା ରହିଛି । ଏହି ଚାରିଟି ଧର୍ମକୁ ‘ପ୍ରଫେଟିକ୍’ ଧର୍ମ ବୋଲି କେତେକ କହିଥାନ୍ତି । ଏହି ପ୍ରଫେଟିକ୍ ଧର୍ମମାନଙ୍କରେ ଈଶ୍ୱର ଏକ ଏକକ ସତ୍ତା ବୋଲି ବିଶ୍ୱାସ କରାଯାଏ ।
ଈଶ୍ୱର ଏକ, ସେ ସବୁର ସ୍ରଷ୍ଟା, ସେ ସର୍ବଜ୍ଞ ଓ ସର୍ବଶକ୍ତିମାନ । ଭାରତ ଭୂଖଣ୍ଡରେ ପ୍ରଚାରିତ ଚାରିଟି ଧର୍ମ ହେଲା ବୌଦ୍ଧଧର୍ମ, ଜୈନଧର୍ମ, ହିନ୍ଦୁଧର୍ମ ଓ ଶିଖଧର୍ମ । ଏହି ଧର୍ମମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ଶିଖ ଧର୍ମ ବି ଏକ ଏକେଶ୍ୱରବାଦୀ ଧର୍ମ । ପ୍ରଫେଟିକ୍ ଧର୍ମମାନଙ୍କ ଈଶ୍ୱର ଭାବନା ସହ ଶିଖଧର୍ମର ଈଶ୍ୱର ଭାବନାର ଅନେକ ସାମଞ୍ଜସ୍ୟ ରହିଥିବା ପରିଲକ୍ଷିତ ହୁଏ । ତେବେ ବୌଦ୍ଧଧର୍ମ ଓ ଜୈନଧର୍ମରେ କୌଣସି ଈଶ୍ୱରବିଶ୍ୱାସ ନାହିଁ । ଏପରିକି କେତେକ ବୌଦ୍ଧ ଓ ଜୈନ ଦାର୍ଶନିକମାନେ ଈଶ୍ୱରଙ୍କ ଅସ୍ତିତ୍ୱ ବିପକ୍ଷରେ ଯୁକ୍ତିମାନ ଅବତାରଣା କରିଛନ୍ତି । ହିନ୍ଦୁଧର୍ମରେ ଈଶ୍ୱର ଭାବନା ବେଶ୍ ଜଟିଳ । ହିନ୍ଦୁଧର୍ମରେ ଏକେଶ୍ୱରବାଦ, ବହୁଦେବବାଦ, ଏକତତ୍ତ୍ୱବାଦ ଓ ଏପରିକି ନିରୀଶ୍ୱରବାଦରୁ ପରିକଳ୍ପନା ରହିଛି । ଦୁଇଟି ଦାର୍ଶନିକ ଧାରା ଯଥା ସାଂଖ୍ୟ ଓ ମୀମାଂସା ଦର୍ଶନରେ ନିରୀଶ୍ୱରବାଦର ପରିକଳ୍ପନା ରହିଛି । ଶଙ୍କରଙ୍କ ଅଦ୍ୱୈତ ବେଦାନ୍ତ କ୍ଷେତ୍ରରେ ଈଶ୍ୱର ଭାବନାକୁ ଅସତ୍ୟ ବୋଲି ନିଆଯାଇଛି, କେବଳ ନିର୍ଗୁଣ ବ୍ରହ୍ମକୁ ପରମ ତତ୍ତ୍ୱ ଭାବରେ ଗ୍ରହଣ କରାଯାଇଛି । ହିନ୍ଦୁମାନଙ୍କର ସାମାଜିକ ଜୀବନ ପ୍ରବାହରେ ବହୁ ଦେବାଦେବୀ ପୂଜାର ପରମ୍ପରା ରହିଛି । ସୁତରାଂ ଈଶ୍ୱର ଭାବନା ଧର୍ମ କ୍ଷେତ୍ରରେ ଏକ ମୌଳିକ ଭାବନା ନୁହେଁ ।
ଯେଉଁ ଧର୍ମମାନଙ୍କରେ ଈଶ୍ୱର ଭାବନା ରହିଛି, ସେମାନେ ସମସ୍ତେ ଏକକ ବିଚାର ଦେଉନାହାନ୍ତି । ପାର୍ଶିଧର୍ମରେ ଈଶ୍ୱରଙ୍କୁ ‘ଅହୁର ମଜଦା’ କୁହାଯାଏ । ତେବେ ପାର୍ଶିଧର୍ମରେ ଦ୍ୱିସତ୍ତାବାଦ ତତ୍ତ୍ୱ ରହିଛି । ଗୋଟିଏ ଶକ୍ତି, ମଙ୍ଗଳପ୍ରଦ, ସେ ହେଉଛନ୍ତି ଅହୁର ମଜଦା । ଅନ୍ୟ ଶକ୍ତିଟି ମନ୍ଦ ଓ ତାର ନାମ ଅହ୍ରିମନ । ଦୁଇ ଶକ୍ତି ମଧ୍ୟରେ ସର୍ବଦା ଦ୍ୱନ୍ଦ୍ୱ ରହିଛି, ଗୋଟିଏ ଆଲୋକର ପ୍ରତୀକ ଓ ଅନ୍ୟଟି ଅନ୍ଧକାରର ପ୍ରତୀକ । ଆଲୋକ ହେଉଛି ଦେବତ୍ୱ, ଅନ୍ଧକାର ହେଉଛି ସଇତାନ ବା ସତାନ । ଶେଷରେ ଅହ୍ରିମାନ ବା ସତାନ ଅହୁର ମଜଦା ଦ୍ୱାରା ବିନିଷ୍ଟ ହେବ । ଖ୍ରୀଷ୍ଟଧର୍ମରେ ଈଶ୍ୱର ସବୁର ସ୍ରଷ୍ଟା, ସର୍ବଜ୍ଞ ସର୍ବଶକ୍ତିମାନ ଓ କରୁଣାମୟ । ତେବେ ଖ୍ରୀଷ୍ଟଧର୍ମରେ ଏକ ତ୍ରିତତ୍ତ୍ୱ ଭାବନା ରହିଛି । ଯଥା ଈଶ୍ୱର, ଈଶ୍ୱରପୁତ୍ର ଓ ପବିତ୍ର ଆତ୍ମା ବା ହୋଲି ଘୋଷ୍ଟ, ଈଶ୍ୱର ପୁତ୍ର ଓ ପବିତ୍ର ଆତ୍ମା ଈଶ୍ୱରଙ୍କ ସହ ସଂଯୁକ୍ତ । ପୁନଶ୍ଚ ହିନ୍ଦୁଧର୍ମରେ ଅବତାରବାଦର ପରିକଳ୍ପନା ରହିଛି । ଯେତେବେଳେ ସଂସାରରେ ଅନ୍ୟାୟ, ଅଧର୍ମ ବ୍ୟାପକ ହୁଏ; ଈଶ୍ୱର ମନୁଷ୍ୟ ରୂପରେ ଜନ୍ମ ନେଇ ଧର୍ମ ପ୍ରତିଷ୍ଠା କରନ୍ତି । ପୃଥିବୀରୁ ପାପର ବିଲୋପ କରି ସତ୍ୟ, ନ୍ୟାୟ, ଧର୍ମ ପ୍ରତିଷ୍ଠା କରିବାକୁ ଈଶ୍ୱର ବହୁବାର ମର୍ତ୍ତ୍ୟରେ ନରରୂପ ଧାରଣ କରିଛନ୍ତି । କିନ୍ତୁ ପାର୍ଶିଧର୍ମ, ଇହୁହୀଧର୍ମ ଓ ଇସଲାମ ଧର୍ମ ଅବତାରବାଦକୁ ପ୍ରତ୍ୟାଖ୍ୟାନ କରନ୍ତି ଓ ଏହାକୁ ଅପବିତ୍ର ମନେ କରନ୍ତି । ଭାରତୀୟ ଧର୍ମମାନଙ୍କରେ ‘ପ୍ରଫେଟ’ର ଭାବନା ନାହିଁ ଯାହାକୁ ପାର୍ଶିଧର୍ମ, ଇହୁଦୀଧର୍ମ, ଖ୍ରୀଷ୍ଟଧର୍ମ ଓ ଇସଲାମଧର୍ମ ଗ୍ରହଣ କରନ୍ତି । ବସ୍ତୁତଃ ଈଶ୍ୱର ପ୍ରତୀତୀ ସବୁ ଧର୍ମର ମୌଳିକ ସିଦ୍ଧାନ୍ତ ନୁହେଁ ବା ଯେଉ ଧର୍ମମାନଙ୍କରେ ଈଶ୍ୱର ଭାବନା ରହିଛି, ସେ ସବୁ ଭାବନାମାନ ଏକା ପ୍ରକାରର ବିଚାର ଅବତାରଣା କରନ୍ତି ନାହିଁ ।
ଧର୍ମମାନଙ୍କ ପରିପ୍ରେକ୍ଷୀରେ ଅନ୍ୟ ଏକ ଗୁରୁତ୍ୱପୂର୍ଣ୍ଣ ସିଦ୍ଧାନ୍ତ ହେଉଛି, ଆତ୍ମାର ସ୍ଥିତି ଓ ମୃତ୍ୟୁପର ଜୀବନ । ଏହି ପ୍ରସଙ୍ଗ କ୍ଷେତ୍ରରେ ମଧ୍ୟ ଧର୍ମମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ସହମତି ପ୍ରକାଶ ପାଏ ନାହିଁ ଓ ସେମାନଙ୍କ ଭିତରେ ବହୁ ମତପାର୍ଥକ୍ୟ ରହିଛି । ମୃତ୍ୟୁପରେ କୌଣସି ଆତ୍ମା ରହେ କି ଓ ଆତ୍ମାର ପୁନର୍ଜନ୍ମ ରହିଛି କି? ପାର୍ଶି ଧର୍ମ, ଇହୁଦୀ ଧର୍ମ, ଖ୍ରୀଷ୍ଟ ଧର୍ମ ଓ ଇସଲାମ ଧର୍ମ ପୁନର୍ଜନ୍ମବାଦକୁ ସ୍ୱୀକାର କରନ୍ତି ନାହିଁ । ସେମାନେ ଆତ୍ମାର ଅସ୍ତିତ୍ୱରେ ବିଶ୍ୱାସ କରୁଥିଲେ ମଧ୍ୟ ଜନ୍ମ-ମୃତ୍ୟୁ ଚକ୍ର, ବନ୍ଧନ ଓ ମୁକ୍ତି, ମୋକ୍ଷରେ ବିଶ୍ୱାସ କରନ୍ତି ନାହିଁ । ଏହି ଧର୍ମମାନ ପୁନରୁତ୍ଥାନ, ବିଚାର ଦିବସ, ସ୍ୱର୍ଗ ନରକ ଭାବନାରେ ବିଶ୍ୱାସ କରନ୍ତି । ସୃଷ୍ଟିର ଅନ୍ତିମ ଦିବସରେ ସମସ୍ତ ମୃତ ବ୍ୟକ୍ତି ସଶରୀରରେ ଈଶ୍ୱରଙ୍କ ପାଖରେ ଉପସ୍ଥିତ ହେବେ । ଭଲ ଆତ୍ମାମାନଙ୍କୁ ଈଶ୍ୱର ଅନନ୍ତ କାଳ ପାଇଁ ସ୍ୱର୍ଗକୁ ପଠାଇବେ ଓ ମନ୍ଦ ଆତ୍ମାମାନଙ୍କୁ ସବୁ ଦି ପାଇଁ ନରକକୁ ପଠାଇବେ । ଭାରତ ଭୂଖଣ୍ଡରେ ଉଦ୍ଭବ ହୋଇଥିବା ହିନ୍ଦୁଧର୍ମ, ବୌଦ୍ଧଧର୍ମ, ଜୈନଧର୍ମ ଓ ଶିଖଧର୍ମରେ ଜନ୍ମାନ୍ତରବାଦର ଭାବନା ରହିଛି । ପ୍ରତ୍ୟେକ ବ୍ୟକ୍ତି ତାର କର୍ମଦ୍ୱାରା ବନ୍ଧନରେ ପଡ଼େ ଓ ମୁକ୍ତି ବା ମୋକ୍ଷ ପାଇବା ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ଜନ୍ମ-ମୃତ୍ୟୁ ଚକ୍ରରେ ଘୂରି ବୁଲୁଥାଏ । ତେବେ ହିନ୍ଦୁଧର୍ମରେ ଜନ୍ମ-ମୃତ୍ୟୁ ଚକ୍ର ଭାବନା ସହିତ ସ୍ୱର୍ଗ ଓ ନରକର ଭାବନା ମଧ୍ୟ ରହିଛି । ବିଭିନ୍ନ ହିନ୍ଦୁ ପୁରାଣମାନଙ୍କରେ ସ୍ୱର୍ଗ, ନରକ, ଯମରାଜ ଓ ଚିତ୍ରଗୁପ୍ତର ଭାବନା ରହିଛି । ଚିତ୍ରଗୁପ୍ତ ପ୍ରତ୍ୟେକ ବ୍ୟକ୍ତିର କାର୍ଯ୍ୟର ଭଲ ମନ୍ଦ ଲିପିବଦ୍ଧ କରିରଖିନ୍ତି ।
ବ୍ୟକ୍ତିର ମୃତ୍ୟୁପରେ ମୃତ୍ୟୁର ଦେବତା ଯମରାଜଙ୍କ ପାଖରେ ବ୍ୟକ୍ତିର ଆତ୍ମାକୁ ଯମଦୂତମାନେ ଉପସ୍ଥାନ କରାନ୍ତି । ଚିତ୍ରଗୁପ୍ତ ତାଙ୍କ କାର୍ଯ୍ୟର ଭଲମନ୍ଦ ଯମରାଜଙ୍କୁ ପ୍ରଦାନ କରନ୍ତି । ଯମରାଜ ତାହା ବିଚାର କରି ତାଙ୍କୁ ସ୍ୱର୍ଗ ବା ନରକକୁ ପଠାନ୍ତି । ଏହାନୁଯାୟୀ ବ୍ୟକ୍ତିର ମୃତ୍ୟୁ ପରେ ପରେ ତାଙ୍କର ଯମରାଜଙ୍କ ପାଖରେ ବିଚାର ହୋଇଯାଏ । କିନ୍ତୁ ପୁନରୁତ୍ଥାନବାଦ ଓ ବିଚାର ଦିବସ ଭାବନା ହିନ୍ଦୁଧର୍ମରେ ନାହିଁ । ବା ପୁନର୍ଜନ୍ମବାଦ ପ୍ରତୀତି ପ୍ରଫେଟିକ୍ ଧର୍ମମାନଙ୍କରେ ନାହିଁ । ତେବେ ପ୍ରଫେଟିକ୍ ଧର୍ମମାନଙ୍କର ବିଚାରମାନଙ୍କ କ୍ଷେତ୍ରରେ ମଧ୍ୟ ଗୁରୁତ୍ୱପୂର୍ଣ୍ଣ ପାର୍ଥକ୍ୟ ରହିଛି । ପାର୍ଶିଧର୍ମର ବିଚାର ଅନୁଯାୟୀ ମନ୍ଦାତ୍ମାମାନଙ୍କର ନରକ-ଯନ୍ତ୍ରଣା ଚିରନ୍ତନ ନୁହେଁ । ସେମାନେ ନରକରେ କିଛିଦିନ ରହିବା ପରେ ଏକ ପୁନରୁଦ୍ଧାର ଦିବସ ଆସିବ, ଯେତେବେଳେ ଆହୁରି ମାଜଦା (ଈଶ୍ୱର) ଦୁଷ୍ଟାତ୍ମାମାନଙ୍କୁ ସଂସ୍କାରିତ କରି ତାଙ୍କ ସ୍ୱର୍ଗ ରାଜ୍ୟରେ ରହିବାକୁ ଅନୁମତି ଦେବେ । ତେବେ ଅହୁର ମଜଦା ଅତି ପାପାତ୍ମା, ଅହ୍ରିମାନ ଓ ତାର ସାଙ୍ଗମାନଙ୍କୁ ସମୂଳେ ବିନା କରିଦେବେ । ଖ୍ରୀଷ୍ଟଧର୍ମ, ଇହୁଦୀଧର୍ମ ବା ଇସଲାମ ଧର୍ମରେ ଏହିପରି କିଛି ସଂସ୍କାରର ଭାବନା ନାହିଁ ।
ଭାରତ ଭୂଖଣ୍ଡରେ ଉଦ୍ଭବ ହୋଇଥିବା ଚାରିଟି ଧର୍ମ ଯଥା ବୌଦ୍ଧ ଧର୍ମ, ଜୈନ ଧର୍ମ, ହିନ୍ଦୁ ଧର୍ମ ଓ ଶିଖ ଧର୍ମରେ ଜନ୍ମାନ୍ତରବାଦର ପରିକଳ୍ପନା ରହିଛି । ଆତ୍ମାର ମୁକ୍ତି, ମୋକ୍ଷ ବା ନିର୍ବାଣ ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ଜନ୍ମ-ମୃତ୍ୟୁର ଚକ୍ରରେ ଆତ୍ମା ଘରୁଥାଏ । ଜନ୍ମ, ଜନ୍ମ ପରେ ମୃତ୍ୟୁ ପରେ ଜନ୍ମ ଏହି ଧାରା ଅବ୍ୟାହତ ରହିଥାଏ । ତେବେ ଏହି ଧର୍ମମାନଙ୍କର ତୁଳନାତ୍ମକ ଅନୁଶୀଳନରୁ ସେ ସବୁ କିପରି ପରସ୍ପରବିରୋଧୀ, ତାହା ପ୍ରତୀତ ହୋଇଥାଏ । ବୌଦ୍ଧଧର୍ମରେ ଆତ୍ମା ବା ଈଶ୍ୱର ଭାବନା ନାହିଁ । ଆତ୍ମା ଓ ଈଶ୍ୱର ଭାବନା ବ୍ୟତୀତ ଏହା ବନ୍ଧନ ଓ ପୁନର୍ଜନ୍ମକୁ ବ୍ୟାଖ୍ୟା କରିଥାଏ । ଜୈନ ଧର୍ମରେ ଈଶ୍ୱର ଭାବନା ନାହିଁ କିନ୍ତୁ ଆତ୍ମାର ବିଶ୍ୱାସ ରହିଛି । କର୍ମର ପ୍ରଭାବରୁ ଆତ୍ମା ବନ୍ଧନରେ ପଡ଼େ । ମୋକ୍ଷ ପାଇଲେ ଆତ୍ମା ତାର ସ୍ୱରୂପ ପ୍ରାପ୍ତ ହୁଏ । ମୁକ୍ତ ବା ମୋକ୍ଷ ପ୍ରାପ୍ତ ଆତ୍ମା ଅନନ୍ତ ସମୟ ପାଇଁ ଅସୀମ ଜ୍ଞାନ ଓ ଅସୀମ ଆନନ୍ଦ ଲାଭ କରିଥାଏ । ଶିଖଧର୍ମରେ ଆତ୍ମା ଓ ଈଶ୍ୱର ଭାବନା ରହିଛି । ମୋକ୍ଷପରେ ଆତ୍ମାର ସ୍ୱତନ୍ତ୍ର ଅସ୍ତିତ୍ୱ ରହିପାରେ କିମ୍ବା ଏହା ବ୍ରହ୍ମଙ୍କ ପାଖରେ ଲୀନ ହୋଇପାରେ । ହିନ୍ଦୁ ଦର୍ଶନ ଅଦ୍ୱୈତ ବେଦାନ୍ତରେ ନିର୍ଗୁଣ ବ୍ରହ୍ମଙ୍କ ପରମତତ୍ତ୍ୱ ବା ସତ୍ତା ଭାବରେ ସ୍ୱୀକାର କରାଯାଏ । ଏହାନୁଯାୟୀ ଆତ୍ମା ହିଁ ବ୍ରହ୍ମା ଯେତେବେଳେ ବ୍ରହ୍ମ ସହିତ ଏହାର ଅଭିନ୍ନତା ଜାଣିପାରେ ସେ ମୁକ୍ତି ପାଇଥାଏ । ବିଶିଷ୍ଟାଦ୍ୱୈତ ବେଦାନ୍ତରେ ଈଶ୍ୱରଙ୍କର ବ୍ୟକ୍ତି-ସତ୍ତା ଥିବା ଗ୍ରହଣ କରାଯାଏ । ଆତ୍ମା ବ୍ରହ୍ମ ସହ ଅଭିନ୍ନ ନୁହେଁ, କିନ୍ତୁ ଅଂଶବିଶେଷ ବୋଲି ବିଶିଷ୍ଟାଦ୍ୱୈତ ମତ ଦିଏ । ମୁକ୍ତିପ୍ରାପ୍ତ ଆତ୍ମା ପୂର୍ଣ୍ଣତା ଲାଭକରି ବୈକୁଣ୍ଠରେ ବାସ କରିଥାଏ । ଏହା ବୈକୁଣ୍ଠରେ ଈଶ୍ୱରଙ୍କ ସାନ୍ନିଧ୍ୟରେ ରହିଥାଏ । ନିରୀଶ୍ୱରବାଦୀ ସାଂଖ୍ୟ ଈଶ୍ୱର ପରିବର୍ତ୍ତେ ମୁକ୍ତିର ଭାବନାକୁ ଜୈନଧର୍ମର ଭାବନାନୁଯାୟୀ ବ୍ୟାଖ୍ୟା କରିଥାଏ ସୁତରାଂ ଭାରତରେ ବିକଶିତ ହୋଇଥିବା ବିଭିନ୍ନ ଧର୍ମ ଓ ହିନ୍ଦୁଧର୍ମର ବିଭିନ୍ନ ଦାର୍ଶନିକ ଧାରାରେ ଆତ୍ମାର ସ୍ୱରୂପ, ମୋକ୍ଷ ବା ମୁକ୍ତିନେଇ ରହିଥିବା ବିଶ୍ୱାସମାନଙ୍କ ଭିତରେ ନାନା ବିରୋଧାଭାସ ପରିଲକ୍ଷିତ ହୁଏ ।
ପାର୍ଶି ଧର୍ମ, ଇହୁଦୀ ଧର୍ମ, ଖ୍ରୀଷ୍ଟ ଧର୍ମ ଓ ଇସଲାମ ଧର୍ମ ହେଉଛନ୍ତି ପ୍ରଫେଟିକ୍ ଧର୍ମ । ଏହି ଧର୍ମମାନ ପ୍ରଫେଟ ଓ ଏକେଶ୍ୱରବାଦରେ ବିଶ୍ୱାସ କରନ୍ତି । ସେମାନେ ସ୍ୱର୍ଗ, ନରକ, ବିଚାର ଦିବସ ଓ ଆତ୍ମାର ଅସ୍ତିତ୍ୱ ଉପରେ ଆସ୍ଥା ପୋଷଣ କରନ୍ତି ଯଦିବା ଜନ୍ମାନ୍ତରବାଦକୁ ଗ୍ରହଣ କରନ୍ତି ନାହିଁ । ସେମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ରହିଥିବା କେତେକ ସାମଞ୍ଜସ୍ୟ ସତ୍ତ୍ୱେ ସେମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ବୈଚାରିକ ପାର୍ଥକ୍ୟ ମଧ୍ୟ ରହିଛି । ପାର୍ଶିମାନେ ଜୋରାଷ୍ଟରଙ୍କୁ ପ୍ରଫେଟ୍ ଭାବେ ଗ୍ରହଣ କରି ସେ ସଂସାରରେ ଈଶ୍ୱରଙ୍କର ବାଣୀ ପ୍ରସାର କରିଛନ୍ତି ବୋଲି ବିଶ୍ୱାସ କରନ୍ତି । ସକଳ ଧର୍ମ ପ୍ରସଙ୍ଗ ଉପରେ ସେମାନଙ୍କ ଧର୍ମଗ୍ରନ୍ଥ ଜେନ୍ଦାଭେସ୍ତାରେ ଯାହା ଅଭିବ୍ୟକ୍ତ ହୋଇଛି ତାହା ଶାଶ୍ୱତ ବୋଲି ସେମାନଙ୍କର ବିଶ୍ୱାସ । ଇହୁଦୀ ଧର୍ମାବଲମ୍ବୀ ଯିଉମାନେ ମୋଜେସଙ୍କୁ ପ୍ରଫେଟ୍ ଭାବେ ଗ୍ରହଣ କରି ‘ବାଇବେଲର ଓଲଡ଼ ଟେଷ୍ଟାମେଣ୍ଟ’କୁ ଈଶ୍ୱର-ଦତ୍ତ ଜ୍ଞାନର ଗ୍ରନ୍ଥବୋଲି ଗ୍ରହଣ କରିଥାନ୍ତି । ଖ୍ରୀଷ୍ଟଧର୍ମାବଲମ୍ବୀମାନେ ସେମାନଙ୍କ ବିଶ୍ୱାସରେ ଈଶ୍ୱରଙ୍କ ପୁତ୍ର ଯୀଶୁଖ୍ରୀଷ୍ଟଙ୍କୁ ପ୍ରଫେଟ୍ ଭାବେ ନେଇ “ବାଇବେଲର ନୂଆ ଟେଷ୍ଟାମେଣ୍ଟ”କୁ ପବିତ୍ର ଗ୍ରନ୍ଥର ମର୍ଯ୍ୟାଦା ପ୍ରଦାନ କରନ୍ତି । ଖ୍ରୀଷ୍ଟିଆନମାନେ ଯୀଶୁଙ୍କୁ ପ୍ରାଣକର୍ତ୍ତା ବୋଲି ନେଇଥାନ୍ତି କିନ୍ତୁ ଯିଉମାନେ ତାହା ସ୍ୱୀକାର କରନ୍ତି ନାହିଁ ।
ଯିଉମାନଙ୍କ ମତରେ ପ୍ରାଣକର୍ତ୍ତା ଭବିଷ୍ୟତରେ ଆସିବେ ଓ ସଂସାରରେ ବିଶ୍ୱ ଶାନ୍ତିର ଯୁଗ ପ୍ରତିଷ୍ଠା କରିବେ । ଯିଉମାନେ ଯୀଶୁଖ୍ରୀଷ୍ଟଙ୍କୁ ତ୍ରାଣକର୍ତ୍ତା, ଈଶ୍ୱରଙ୍କ ପୁତ୍ର ବା ପ୍ରଫେଟ ବୋଲି ସ୍ୱୀକାର କରନ୍ତି ନାହିଁ । ଖ୍ରୀଷ୍ଟିଆନଙ୍କ ମତରେ ଅତୀତର ଯେକୌଣସି ପ୍ରଫେଟ୍ଙ୍କ ତୁଳନାରେ ଯୀଶୁ ହେଉଛନ୍ତି ମହାନୀୟ କାରଣ ସେ ହେଉଛନ୍ତି ଈଶ୍ୱରଙ୍କ ପୁତ୍ର । ଇସଲାମ ଧର୍ମାବଲମ୍ବୀଙ୍କ ମତରେ ମହମ୍ମଦ ହେଉଛନ୍ତି ପ୍ରଫେଟ୍ ଓ କୋରାନ ହେଉଛି ଈଶ୍ୱର-ପ୍ରେରିତ ଜ୍ଞାନର ପବିତ୍ର ଗ୍ରନ୍ଥ । ଇସଲାମ ମତରେ ଯୀଶୁ ବି ପ୍ରଫେଟ୍ କିନ୍ତୁ ସେ ଈଶ୍ୱରଙ୍କ ସନ୍ତାନ ନୁହନ୍ତି । ଖ୍ରୀଷ୍ଟିଆନମାନେ ମହମ୍ମଦଙ୍କୁ ପ୍ରଫେଟ୍ ବୋଲି ଗ୍ରହଣ କରନ୍ତି ନାହିଁ । ଖ୍ରୀଷ୍ଟଧର୍ମରେ ମୋଜେସଙ୍କୁ ପ୍ରଫେଟ୍ ଭାବେ ସ୍ୱୀକାର କରାଗଲେ ବି ଯୀଶୁ ଈଶ୍ୱରଙ୍କ ସନ୍ତାନ ଭାବରେ ସର୍ବଶ୍ରେଷ୍ଠ ପ୍ରଫେଟ୍ । ଇହୁଦୀ ଧର୍ମାବଲମ୍ବୀ ଯିଉମାନେ ଯୀଶୁଙ୍କୁ ପ୍ରଫେଟ୍ ବା ଈଶ୍ୱରଙ୍କ ସନ୍ତାନ ଭାବରେ ଗ୍ରହଣ କରନ୍ତି ନାହିଁ । ଇସଲାମ ଧର୍ମରେ ମୋଜେସ ଓ ଯୀଶୁଙ୍କୁ ପ୍ରଫେଟ୍ ଭାବରେ ଗ୍ରହଣ କରାଗଲେ ବି ମହମ୍ମଦଙ୍କୁ ସର୍ବଶ୍ରେଷ୍ଠ ପ୍ରଫେଟ ଭାବେ ସ୍ୱୀକାର କରାଯାଏ । ଇହୁଦୀ ଓ ଖ୍ରୀଷ୍ଟିଆନମାନେ ମହମ୍ମଦଙ୍କୁ ପ୍ରଫେଟ୍ ଭାବେ ନିଅନ୍ତି ନାହିଁ ।
ପ୍ରଫେଟିକ୍ ଧର୍ମମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ବିଚାର ଦିବସ, ସ୍ୱର୍ଗ ଓ ନରକର ଭାବନା ରହିଛି । ଖ୍ରୀଷ୍ଟିଆନମାନଙ୍କର ବିଶ୍ୱାସ ଯେ ଯେଉଁମାନେ ଯୀଶୁଙ୍କୁ ତ୍ରାଣକର୍ତ୍ତା ବୋଲି ବିଶ୍ୱାସ କରି ତାଙ୍କପ୍ରତି ପୂର୍ଣ୍ଣ ଆସ୍ଥା ପ୍ରକଟ କରିବେ, ସେହିମାନେ ସ୍ୱର୍ଗକୁ ଯିବେ । ଯେଉଁମାନେ ଯୀଶୁଙ୍କୁ ଅବିଶ୍ୱାସ କରିବେ ସେମାନେ ନରକଗାମୀ ହେବେ । ଇସଲାମ ମତରେ ଯିଏ ଆଲ୍ଲାଙ୍କୁ ବିଶ୍ୱାସ କରି ତାଙ୍କ ପ୍ରତି ସମର୍ପିତ ରହିବେ, ସେ ହିଁ ସ୍ୱର୍ଗପ୍ରାପ୍ତ ହେବେ; ନଚେତ ନରକ ଭୋଗ କରିବେ । ଯେଉଁମାନେ ସ୍ୱର୍ଗ, ନରକରେ ବିଶ୍ୱାସ କରନ୍ତି ସେମାନେ ଧରି ନିଅନ୍ତି ଯେ ଯେଉଁମାନେ ତାଙ୍କ ଧର୍ମର ପ୍ରଫେଟ୍ଙ୍କୁ ସ୍ୱୀକାର କରିବେ ନାହିଁ, ସେମାନେ ସ୍ୱର୍ଗଲାଭ କରିପାରିବେ ନାହିଁ । ଧର୍ମମାନଙ୍କର ମୌଳିକ ସିଦ୍ଧାନ୍ତ ପୃଷ୍ଠଭୂମିରେ ଏହି ସବୁ ପାର୍ଥକ୍ୟମାନ ଧର୍ମମାନଙ୍କ କ୍ଷେତ୍ରରେ ରହିବା ଦେଖାଯାଏ । ପ୍ରତ୍ୟେକ ଧର୍ମର ଲୋକମାନେ ନିଜ ଧର୍ମଗ୍ରନ୍ଥକୁ ପବିତ୍ର, ଈଶ୍ୱରଦତ୍ତ ଜ୍ଞାନ ଓ ଶାଶ୍ୱତ ବୋଲି ଗ୍ରହଣ କରନ୍ତି । ତେବେ ଧର୍ମମାନଙ୍କର ତୁଳନାତ୍ମକ ଆଲୋଚନା ପରିପ୍ରେକ୍ଷୀରେ ସେମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ରହିଥିବା ମୌଳିକ ପାର୍ଥକ୍ୟମାନ ଦୃଷ୍ଟିଗୋଚର ହୁଏ । ତର୍କଶାସ୍ତ୍ରର ଏକ ମୌଳିକ ନିୟମ ହେଉଛି ଯେ ଏକ ଭାବନା ସହିତ ଦୁଇଟି ପରସ୍ପର-ବିରୋଧୀ ଗୁଣ ଏକ ସମୟରେ ଏକା ଅର୍ଥରେ ସଂଯୁକ୍ତ ହୋଇପାରିବ ନାହିଁ । ‘କ’ ଏକ ସମୟରେ ‘ଖ’ ଓ ଅ-ଖ ହୋଇପାରିବ ନାହିଁ । ଏକ ଧର୍ମଗ୍ରନ୍ଥର ବିଶ୍ୱାସମାନ ସତ୍ୟ ହେଲେ ଅନ୍ୟ ଧର୍ମଗ୍ରନ୍ଥର ବିରୋଧୀ ବିଶ୍ୱାସମାନ ସତ୍ୟ ହୋଇପାରିବ ନାହିଁ । ଯେଉଁ ବିଶ୍ୱାସମାନଙ୍କୁ ଏକ ଧର୍ମରେ ଗ୍ରହଣ କରାଯାଏ, ଅନ୍ୟ ଧର୍ମରେ ସେହି ବିଶ୍ୱାସମାନଙ୍କୁ ସ୍ୱୀକାର କରାଯାଏ ନାହିଁ । ଧର୍ମୀୟ ତତ୍ତ୍ୱ ବା ସିଦ୍ଧାନ୍ତମାନ କିପରି ପରସ୍ପରବିରୋଧୀ, ତାହା ଧର୍ମମାନଙ୍କର ତୁଳାନତ୍ମକ ବ୍ୟାଖ୍ୟାନରୁ ଜଣାପଡ଼ିଥାଏ । ଏହି କାରଣରୁ ଧର୍ମମାନଙ୍କର ସମନ୍ୱୟ ଏକ ଅବାସ୍ତବ ସିଦ୍ଧାନ୍ତ ବୋଲି ପ୍ରତୀତ ହୋଇଥାଏ । “ଯୀଶୁ ହେଉଛନ୍ତି ତ୍ରାଣକର୍ତ୍ତା” ସମସ୍ତ ଖ୍ରୀଷ୍ଟିଆନଙ୍କ ପାଇଁ ସତ୍ୟ, କିନ୍ତୁ ଇହୁଦୀମାନଙ୍କ ପାଇଁ ମିଥ୍ୟା । କିମ୍ବା ଯୀଶୁ ହେଉଛନ୍ତି ଈଶ୍ୱରଙ୍କ ପୁତ୍ର, ଖ୍ରୀଷ୍ଟିଆନମାନେ ଏହାକୁ ସତ୍ୟବୋଲି ଗ୍ରହଣ କରନ୍ତି, କିନ୍ତୁ ଇହୁଦୀ ଓ ମୁସଲମାନମାନେ ଏହା ଅସତ୍ୟ ବୋଲି ବିବେଚନା କରନ୍ତି । ମହମ୍ମଦ ଆଲ୍ଲାଙ୍କର ଦୂତ ସମସ୍ତ ମୁସଲମାନମାନଙ୍କ ପାଇଁ ସତ୍ୟ, କିନ୍ତୁ ଯିଉ ଓ ଖ୍ରୀଷ୍ଟିଆନମାନଙ୍କ ପାଇଁ ମିଥ୍ୟା । ସେହିପରି ଏକ ଧର୍ମଗୋଷ୍ଠୀ ଭିତରେ ଯେଉଁ ବଚନମାନଙ୍କୁ ସତ୍ୟ ବୋଲି ସ୍ୱୀକାର କରାଯାଏ, ଅନ୍ୟ ଧର୍ମଗୋଷ୍ଠୀ ଭିତରେ ସେ ସବୁକୁ ଅସତ୍ୟ ବୋଲି ନିଆଯାଏ । ଏହି କାରଣରୁ ଧର୍ମମାନଙ୍କର ମୌଳିକ ସିଦ୍ଧାନ୍ତମାନଙ୍କ କ୍ଷେତ୍ରରେ ଧର୍ମମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ସହମତ ନ ରହିବା ଏକ ସାଧାରଣ ଉପଲବ୍ôଧ । ବସ୍ତୁତଃ ଧର୍ମ ସମନ୍ୱୟ ଏହି କାରଣରୁ ଏକ ଅସମ୍ଭବ ବ୍ୟାପାର ବୋଲି ମନେହୁଏ ।
ଭାରତ ଭୂଖଣ୍ଡରେ ସୃଷ୍ଟି ହୋଇଥିବା ଚାରିଟି ଧର୍ମ ହଲେ ହିନ୍ଦୁଧର୍ମ, ବୌଦ୍ଧଧର୍ମ, ଜୈନଧର୍ମ ଓ ଶିଖଧର୍ମ । ଏହି ସବୁ ଧର୍ମରେ ବନ୍ଧନ ଓ ମୁକ୍ତିର ବିଷୟ କୁହାଯାଇଛି । ତେବେ ଈଶ୍ୱର, ଆତ୍ମା, ସାଂସାରିକ ବନ୍ଧନର କାରଣ, ମୁକ୍ତି ବା ମୋକ୍ଷର ପନ୍ଥା, ମୋକ୍ଷ ପ୍ରାପ୍ତିପରେ, ଆତ୍ମାର ସ୍ଥିତି ଇତ୍ୟାଦି ପ୍ରସଙ୍ଗମାନଙ୍କ ଉପରେ ଭାରତୀୟ ଧର୍ମମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ କୌଣସି ସହମତି ପ୍ରକାଶ ପାଏ ନାହିଁ । ବରଂ ଧର୍ମମାନେ ପରସ୍ପରବିରୋଧୀ ମତ ଗ୍ରହଣ କରନ୍ତି । ହିନ୍ଦୁମାନେ ବେଦର ବାଣୀକୁ ଶାଶ୍ୱତ ଓ ଚିରନ୍ତନ ବୋଲି ବିଶ୍ୱାସ କରନ୍ତି । ବେଦ ଓ ଗୀତାରେ ବର୍ଣ୍ଣିତ ବର୍ଣ୍ଣବ୍ୟବସ୍ଥା ହିନ୍ଦୁ ଧର୍ମରେ ଏକ ମୌଳିକ ଧାରଣା । କିନ୍ତୁ ବୌଦ୍ଧ ଓ ଜୈନମାନେ ବେଦର ଅଭ୍ରାନ୍ତତା ଓ ବର୍ଣ୍ଣବ୍ୟବସ୍ଥାକୁ ସ୍ୱୀକାର କରନ୍ତି ନାହିଁ । ବୌଦ୍ଧମାନେ ବୁଦ୍ଧଙ୍କର ବାଣୀକୁ ବହୁପ୍ରାଧାନ୍ୟ ଦିଅନ୍ତି ଓ ଧର୍ମଗ୍ରନ୍ଥ ତ୍ରିପିଟକର ସକଳ ଭାବଧାରାକୁ ସତ୍ୟ ମନେ କରନ୍ତି । ଜୈନମାନେ ତୀର୍ଥଙ୍କରମାନଙ୍କୁ ବିଶ୍ୱାସ କରନ୍ତି ଓ ମହାବୀର ଯେ ଶେଷ ତୀର୍ଥଙ୍କର ଓ ସେମାନଙ୍କର ଧର୍ମଗ୍ରନ୍ଥର ବାଣୀ ଯେ ସତ୍ୟ ଏହା ସ୍ୱୀକାର କରନ୍ତି । ଦଶମ ଗୁରୁ ଗୋବିନ୍ଦ ସିଂହଙ୍କୁ ବିଶ୍ୱାସ କରନ୍ତି । ଶିଖଧର୍ମ ଏକ ଗୁରୁକୈନ୍ଦ୍ରିକ ଧର୍ମ ଓ ପ୍ରଥମ ଧର୍ମଗୁରୁ ନାନକଙ୍କର ବାଣୀ ଓ ଧର୍ମଗ୍ରନ୍ଥ ଗ୍ରନ୍ଥସାହିବକୁ ପବିତ୍ର ମନେ କରନ୍ତି । ପ୍ରତ୍ୟେକ ଧର୍ମ ନିଜ ଧର୍ମର ପ୍ରତିଷ୍ଠାତା ବା ନିଜ ଧର୍ମଗ୍ରନ୍ଥର ବିଶ୍ୱାସକୁ ପବିତ୍ର ଓ ଅଲଙ୍ଘନୀୟ ବୋଲି ବିଶ୍ୱାସ କରନ୍ତି । ଗୋଟିଏ ଧର୍ମର ମୌଳିକ ସିଦ୍ଧାନ୍ତକୁ ଅନ୍ୟ ଧର୍ମାବଲମ୍ବୀମାନେ ଗ୍ରହଣ କରନ୍ତି ନାହିଁ । ପ୍ରତ୍ୟେକ ଧର୍ମର କେତେକ ମୌଳିକ ବିଶ୍ୱାସ ରହିବା ଦେଖାଯାଏ ଯାହା ଅନ୍ୟ ଧର୍ମରେ ଗୃହୀତ ହୁଏ ନାହିଁ । ଏହି ଦୃଷ୍ଟିରୁ ସମସ୍ତ ଧର୍ମମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ସମନ୍ୱୟ ସ୍ଥାପନ କରିବା ବା ସମସ୍ତ ଧର୍ମକୁ ସତ୍ୟ ବୋଲି ସ୍ୱୀକାର କରିବା ଏକ ବାସ୍ତବବାଦୀ ବିଚାର ମନେହୁଏ ନାହିଁ ।
ଏଠାରେ କୁହାଯାଇପାରେ ଯେ ଧର୍ମମାନଙ୍କର ବିଶ୍ୱାସ ବା ତାତ୍ତ୍ୱିକ ସିଦ୍ଧାନ୍ତ କ୍ଷେତ୍ରରେ ଭିନ୍ନତା ରହିପାରେ, କିନ୍ତୁ ସେ ସବୁ ଧର୍ମର ମୁଖ୍ୟ ପ୍ରସଙ୍ଗ ନୁହଁ । ବରଂ ପ୍ରତ୍ୟେକ ଧର୍ମର ମୂଳଭିତ୍ତି ହେଉଛି ନୈତିକତା । ଏକ ନୈତିକ ଜୀବନ ପ୍ରତ୍ୟେକ ଧର୍ମର ସାରତତ୍ତ୍ୱ ଓ ଏହି ଆଧାରରେ ଧର୍ମମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ସମନ୍ୱୟ ସମ୍ଭବ । ଏହି ପ୍ରସଙ୍ଗରେ କୁହାଯାଇପାରେ ଯେ ପ୍ରତ୍ୟେକ ଧର୍ମର ନୈତିକ ଭାବନାମାନ ତାହାର ତାତ୍ତ୍ୱିକ ଭାବନା ସହ ଓତଃପ୍ରୋତ ଭାବେ ସଂପୃକ୍ତ । ପ୍ରତ୍ୟେକ ଧର୍ମର କେତେକ ନୈତିକ ଭାବନା ରହିଛି, ତେବେ ପ୍ରତ୍ୟେକ ଧର୍ମର ତାତ୍ତ୍ୱିକ ଭାବନାମାନେ ସେହି ଧର୍ମର ମୌଳିକ ପ୍ରସଙ୍ଗ । ସୁତରାଂ ଧର୍ମର ତାତ୍ତ୍ୱିକ ଭାବନାମାନ ଯେ ମୌଳିକ ନୁହେଁ, ଏହା କହିବା ଯଥାର୍ଥ ନୁହେଁ । କାରଣ ପ୍ରତ୍ୟେକ ଧର୍ମ କେତେକ ତତ୍ତ୍ୱ ଉପରେ ହିଁ ବିକଶିତ ହୋଇଥିବା ଦେଖାଯାଏ । ପ୍ରତ୍ୟେକ ଧର୍ମର ତାତ୍ତ୍ୱିକ ସିଦ୍ଧାନ୍ତ ପୃଷ୍ଠଭୂମିରେ ହିଁ ନୈତିକ ଭାବନାମାନ ବିକଶିତ ହେବା ଦେଖାଯାଏ । ସମସ୍ତ ପ୍ରଫେଟିକ୍ ଧର୍ମମାନଙ୍କ କ୍ଷେତ୍ରରେ ଈଶ୍ୱର, ବିଚାର ଦିବସ, ସ୍ୱର୍ଗ ନରକ ଭାବନାମାନଙ୍କ ସହ ନୈତିକ ବିଚାରମାନ ଘନିଷ୍ଠ ଭାବେ ସମ୍ବନ୍ଧିତ । ସେହିପରି ଭାରତୀୟ ଧର୍ମମାନଙ୍କ କ୍ଷେତ୍ରରେ ମୋକ୍ଷ, ମୁକ୍ତି, ନିର୍ବାଣ, ଜନ୍ମାନ୍ତରବାଦ ଭାବନାମାନଙ୍କ ସହ ନୈତିକ ପ୍ରସଙ୍ଗମାନ ନିବିଡ଼ ଭାବେ ସଂପୃକ୍ତ । ପ୍ରଫେଟିକ୍ ଧର୍ମମାନେ ହୁଅନ୍ତୁ ବା ଭାରତୀୟ ଧର୍ମମାନେ ହୁଅନ୍ତୁ ସମସ୍ତଙ୍କ କ୍ଷେତ୍ରରେ ନୈତିକ ପ୍ରସଙ୍ଗମାନ ଧର୍ମମାନଙ୍କର ମୌଳିକ ସିଦ୍ଧାନ୍ତମାନଙ୍କ ସହ ଗଭୀର ଭାବେ ଜଡ଼ିତ ।
ଏହାର କାରଣ ହେଉଛି ପ୍ରତ୍ୟେକ ଧର୍ମ ଜୀବନର ପୁରୁଷାର୍ଥ ବା ଅନ୍ତିମ ଲକ୍ଷ୍ୟ ନେଇ ନିଜର କେତେକ ମୌଳିକ ଭାବନା ପୋଷଣ କରିଛନ୍ତି ଓ ସେହି ଆଧାରରେ ନୈତିକ ବିଚାରମାନଙ୍କର ବ୍ୟାଖ୍ୟାନ ଦେଇଛନ୍ତି । ଭାରତୀୟ ଧର୍ମମାନେ କର୍ମ, କର୍ମଫଳ, ପୁନର୍ଜନ୍ମ, ମୁକ୍ତି, ମୋକ୍ଷ ଆଧାରରେ ନୈତିକତାକୁ ଗୁରୁତ୍ୱ ଦେଇଛନ୍ତି । ଜଣେ ନୀତିପୂର୍ଣ୍ଣ ଜୀବନ ଧାରଣଦ୍ୱାରା ପୁନର୍ଜନ୍ମ ପାଇବ ନାହିଁ ଓ ଦୁଃଖରୁ ମୁକ୍ତ ହେବ । ଏହା ହିଁ ଭାରତୀୟ ଧର୍ମମାନଙ୍କରେ ପୁରୁଷାର୍ଥର ମହତ୍ତ୍ୱ । କିନ୍ତୁ ପ୍ରଫେଟିକ୍ ଧର୍ମମାନଙ୍କରେ ପୁନର୍ଜନ୍ମବାଦ ଭାବନା ହିଁ ନାହିଁ । ସେହି ଧର୍ମମାନଙ୍କରେ ବ୍ୟକ୍ତିର ଥରେ ଜନ୍ମ ଓ ଥରେ ମରଣ ହୁଏ । ତେବେ ଏହି ଧର୍ମମାନେ ସ୍ୱର୍ଗପ୍ରାପ୍ତିକୁ ଜୀବନର ଅନ୍ତିମ ଲକ୍ଷ୍ୟଭାବେ ଗ୍ରହଣ କରନ୍ତି । ପ୍ରତ୍ୟେକ ଫ୍ରଫେଟିକ୍ ଧର୍ମର ବିଶ୍ୱାସ ହେଉଛି ଯେ ନିଜ ଧର୍ମର ପ୍ରଫେଟଙ୍କ ପ୍ରତି ସମର୍ପିତ ରହିଲେ, ନୈତିକ ଜୀବନ ପାଇଁ ପ୍ରେରଣା ମିଳିବ ଓ ଜଣେ ଜୀବନର ଅନ୍ତିମ ଲକ୍ଷ୍ୟ ପ୍ରାପ୍ତ ହୋଇପାରିବ । ଇହୁଦୀମାନଙ୍କର ବିଶ୍ୱାସ ମୋଜେସ ଯେଉଁ ନିୟମ ଦେଇଛନ୍ତି ସେ ପ୍ରତି ସମର୍ପିତ ରହି ତାହା ପାଳନ କଲେ ଜଣେ ସ୍ୱର୍ଗପ୍ରାପ୍ତ ହୋଇପାରିବ । ଖ୍ରୀଷ୍ଟିଆନମାନଙ୍କର ବିଶ୍ୱାସ ଯେ ଈଶ୍ୱରଙ୍କ ପୁତ୍ର ଯୀଶୁଙ୍କ ପ୍ରତି ସମର୍ପିତ ଭାବଦ୍ୱାରା ସ୍ୱର୍ଗଗାମୀ ହେବା ସମ୍ଭବ ହେବ । ମୁସଲମାନମାନଙ୍କର ବିଶ୍ୱାସନୁଯାୟୀ ଆଲ୍ଲାଙ୍କ ଦୂତ ମହମ୍ମଦଙ୍କର ନିର୍ଦ୍ଦେଶିତ ପନ୍ଥା ପାଳନ କଲେ ସ୍ୱର୍ଗକୁ ଯାଇପାରିବ ।
ଭାରତୀୟ ଧର୍ମମାନେ ଜଣେ ଜନ୍ମ-ମୃତ୍ୟୁ ଚକ୍ରରୁ ନିଷ୍କୃତି ପାଇ ମୋକ୍ଷ ପାଇବାକୁ ହେଲେ ବିଭିନ୍ନ ପନ୍ଥା ମଧ୍ୟ ଦର୍ଶାଇଛନ୍ତି । ଜୈନଧର୍ମାନୁଯାୟୀ ସମ୍ୟକ ଦର୍ଶନ, ସମ୍ୟକ ଜ୍ଞାନ ଓ ସମ୍ୟକ ଚାରିତ୍ର ଏହି ତ୍ରିରତ୍ନ ହିଁ ମୋକ୍ଷପ୍ରାପ୍ତିର ସାଧନ । ସମ୍ୟକ ନ ଅର୍ଥ ତୀର୍ଥଙ୍କରଙ୍କର ପ୍ରଦତ୍ତ ମାର୍ଗରେ ପୂର୍ଣ୍ଣ ଶ୍ରଦ୍ଧା ସ୍ଥାପନ କରିବା, ସମ୍ୟକ ଜ୍ଞାନ ଅର୍ଥ ତୀର୍ଥଙ୍କରଙ୍କର ସିଦ୍ଧାନ୍ତମାନଙ୍କୁ ଉତ୍ତମ ରୂପେ ବୁଝିବା ଓ ସମ୍ୟକ ଚାରିତ୍ର ଅର୍ଥ ପ୍ରବୃତ୍ତିମୂଳକ କର୍ମର ପରିହାର ଓ ନିବୃତ୍ତିମୂଳକ କାର୍ଯ୍ୟର ଆଚରଣ । ବୌଦ୍ଧର୍ମରେ ନିର୍ବାଣ ପାଇଁ ଅଷ୍ଟାଙ୍ଗିକ ମାର୍ଗ ପାଳନକୁ ପ୍ରାଧାନ୍ୟ ଦିଆଯାଇଛି । ଆଠଟି ପନ୍ଥାକୁ ଉପଯୁକ୍ତ ଭାବେ ପାଳନ କଲେ, ବ୍ୟକ୍ତିର ପ୍ରଜ୍ଞା ଉଦ୍ରେକ ହୋଇ ସେ ନିର୍ବାଣ ପାଇପାରିବ । ମୋକ୍ଷଲାଭ ପାଇଁ ହିନ୍ଦୁ ଧର୍ମରେ ବିଭିନ୍ନ ପନ୍ଥାର ଭାବନା ଦିଆଯାଇଛି । ଶଙ୍କରଙ୍କ ମତରେ ଜ୍ଞାନ ଦ୍ୱାରା, ରାମାନୁଜଙ୍କ ମତରେ ଭକ୍ତିଦ୍ୱାରା ଓ ଭଗବଦ ଗୀତା ମତରେ ଜ୍ଞାନ, ଭକ୍ତି ବା କର୍ମଦ୍ୱାରା ମୋକ୍ଷ ଲାଭ କରାଯାଇପାରିବ । ଶିଖଧର୍ମରେ ଜ୍ଞାନ ଓ ଭକ୍ତିର ସମନ୍ୱୟ ହେଲେ ମୋକ୍ଷପ୍ରାପ୍ତି ସମ୍ଭବ ବୋଲି ଦର୍ଶାଯାଇଛି । ବସ୍ତୁତଃ ବିଭିନ୍ନ ଧର୍ମ ନୈତିକ ପ୍ରସଙ୍ଗ ଉପରେ ବିଭିନ୍ନ ପନ୍ଥାର ଅବତାରଣା କରିଛନ୍ତି ଓ ନୈତିକ ଆଚରଣକୁ ପୁରୁଷାର୍ଥ ହାସଲ ପାଇଁ ସାଧନ ଭାବେ ନେଇଛନ୍ତି ।
କେତେକ ନୈତିକ ଓ ସାମାଜିକ ପ୍ରସଙ୍ଗ କ୍ଷେତ୍ରରେ ଧର୍ମମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ମୌଳିକ ପାର୍ଥକ୍ୟ ରହିଆସିଛି । ଅହିଂସା ଏକ ନୈତିକ ଭାବନା । ବୌଦ୍ଧଧର୍ମ ଓ ଜୈନଧର୍ମରେ ଅହିଂସାକୁ ବହୁ ପ୍ରାଧାନ୍ୟ ଦିଆଯାଇଛି । ଜୈନମାନେ ବିଶ୍ୱାସ କରୁଥିଲେ ଯେ ସବୁ ପ୍ରାଣୀଙ୍କର ଆତ୍ମା ସମାନ । ଏକ ମଣିଷର ଆତ୍ମା ଓ ଏକ କୀଟର ଆତ୍ମା ମଧ୍ୟରେ ପାର୍ଥକ୍ୟ ନାହିଁ । ତେଣୁ ଏକ କୀଟକୁ ମାରିବାର ସପକ୍ଷରେ ମଧ୍ୟ ସେମାନେ ନୁହନ୍ତି । ହଳକରିବା ଦ୍ୱାରା କାଳେ କୀଟମାନେ ମୃତ୍ୟୁବରଣ କରିବେ, ତେଣୁ କଟ୍ଟରପନ୍ଥୀ ଜୈନମାନେ କୃଷିକାର୍ଯ୍ୟ ମଧ୍ୟ କରୁ ନଥିଲେ । କିନ୍ତୁ ଇସଲାମ ଧର୍ମ ଓ ଶିଖଧର୍ମରୁ ଖଲସା ପନ୍ଥାର ପ୍ରତିଷ୍ଠାତା ଦକ୍ଷ ଯୋଦ୍ଧା ରହିଥିଲେ । ହିନ୍ଦୁଧର୍ମରେ ବର୍ଣ୍ଣ ବ୍ୟବସ୍ଥା ଯାହା ସମାଜରେ ସ୍ତର ସ୍ତରର ଭେଦଭାବ ସୃଷ୍ଟି କରିଛି ତାହା ଅନ୍ୟ କୌଣସି ଧର୍ମରେ ନାହିଁ । ହିନ୍ଦୁ ସମାଜର ବର୍ଣ୍ଣଭେଦ ଓ ଜାତିଭେଦକୁ ବୌଦ୍ଧ, ଜୈନ ଓ ଶିଖ ଧର୍ମମାନଙ୍କରେ ପ୍ରତ୍ୟାଖାନ କରାଯାଇଛି । ପ୍ରତିମା ପୂଜା ହିନ୍ଦୁଧର୍ମରେ ପ୍ରାଧାନ୍ୟ ପାଇଛି । ହିନ୍ଦୁ ସମାଜରେ କେତେ କେତେ ଦିଅଁ ଦେବତାଙ୍କର ପ୍ରତିମା କରାଯାଇ ମୂର୍ତ୍ତିପୂଜା କରାଯାଉଛି । ବୌଦ୍ଧଧର୍ମରେ ବୁଦ୍ଧଙ୍କୁ ଓ ଜୈନଧର୍ମରେ ତୀର୍ଥଙ୍କରଙ୍କର ପ୍ରତିମୂର୍ତ୍ତିର ଆରାଧନା ଛଡ଼ା ଅନ୍ୟ କୌଣସି ମୂର୍ତ୍ତିପୂଜାର ପରମ୍ପରା ନାହିଁ । ଇସଲାମ ଧର୍ମ ମୂର୍ତ୍ତିପୂଜାକୁ ସଂପୂର୍ଣ୍ଣ ବିରୋଧ କରିଆସିଛି । ସୁତରାଂ ଧର୍ମମାନଙ୍କର ମୌଳିକ ଭାବନା କ୍ଷେତ୍ରରେ ଏହି ସବୁ ପାର୍ଥକ୍ୟମାନ ରହିଆସିଛି ।
ଧର୍ମମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ସୈଦ୍ଧାନ୍ତିକ କ୍ଷେତ୍ରରେ ଓ ନୈତିକ ଆଦର୍ଶ କ୍ଷେତ୍ରରେ ଏହି ସବୁ ମୌଳିକ ପାର୍ଥକ୍ୟମାନେ ରହିଥିବା ହେତୁ ଧର୍ମମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ଐକ୍ୟ ପ୍ରତିଷ୍ଠା ସହଜ ବ୍ୟାପାର ନୁହେଁ । ଧର୍ମମାନଙ୍କର ସାରତତ୍ତ୍ୱ କେବେ ହେଲେ ସମାନ ନୁହନ୍ତି ବା ସବୁଧର୍ମ ସମାନ ବିଚାର ଅବତାରଣା କରନ୍ତି ନାହିଁ । ଧର୍ମମାନଙ୍କ ତୁଳନାତ୍ମକ ଅନୁଶୀଳନରୁ ଜଣାଯାଏ ଯେ ଦୁଇଟି ଧର୍ମ ମଧ୍ୟରେ କିଛି ସାମଞ୍ଜସ୍ୟ ରହିବା ସହିତ କେତେକ ପ୍ରସଙ୍ଗ କ୍ଷେତ୍ରରେ ଗୁରୁତ୍ୱପୂର୍ଣ୍ଣ ପ୍ରଭେଦମାନ ରହିିଛି । ଦୁଇଟି ସଭ୍ୟତା ବା ସଂସ୍କୃତି ମଧ୍ୟରେ ତୁଳନା କଲେ ଯେପରି କିଛି ସାମଞ୍ଜସ୍ୟ ଓ କିଛି ପ୍ରଭେଦ ରହିବା ସ୍ୱାଭାବିକ ମନେଭୁଏ, ସେହିପରି ଦୁଇଟି ଧର୍ମ ସେହିପରି ଦୁଇଟି ଧର୍ମ ମଧ୍ୟରେ ତୁଳନା କଲେ ସାମଞ୍ଜସ୍ୟ ଓ ପାର୍ଥକ୍ୟ ରହିବା ଜଣାପଡ଼େ ।
ଏକ ବହୁଧର୍ମୀୟ ସମାଜରେ ଧର୍ମଗତ ସହନଶୀଳତା ଶାନ୍ତିପୂର୍ଣ୍ଣ ସହାବସ୍ଥାନ ପାଇଁ ଅବଶ୍ୟମ୍ଭାବୀ ମନେ ହୁଏ । ଧର୍ମଗତ ଭେଦଭାବକୁ ସହାବସ୍ଥାନ ପାଇଁ ଅବଶ୍ୟମ୍ଭାବୀ ମନେ ହୁଏ । ଧର୍ମଗତ ଭେଦଭାବକୁ ନେଇ ସାମାଜିକ ବିଦ୍ୱେଷ ସୃଷ୍ଟିହେବା ସମାଜ ପାଇଁ ହିତକର ନୁହେଁ ଓ ସୌହାର୍ଦ୍ଦ୍ୟପୂର୍ଣ୍ଣ ମଧ୍ୟ ନୁହେଁ । ବରଂ ଧର୍ମକୁ ବ୍ୟକ୍ତିଗତ ବିଶ୍ୱାସ ସ୍ତରରେ ରଖି ଅନ୍ୟର ବିଶ୍ୱାସ, ଧାର୍ମିକ, ପୂଜାସ୍ଥଳ ଓ ସାଂସ୍କୃତିକ ପରମ୍ପରାକୁ ସମ୍ମାନ କଲେ ସାମାଜିକ ସ୍ତରରେ ଶାନ୍ତି, ସଂହତି ଓ ଭ୍ରାତୃତ୍ୱଭାବ ରହିବା ସମ୍ଭବ ହେବ । ଧର୍ମୀୟ ସାମ୍ପ୍ରଦାୟିକତା ସଭ୍ୟ ଜୀବନବୋଧ ଓ ମାନବିକ ଦୃଷ୍ଟିଭଙ୍ଗୀର ପରିପନ୍ଥୀ । ସାମାଜିକ ବିଦ୍ୱେଷ, ବିଭାଜନ ଓ ଅସହିଷ୍ଣୁତା ସାଂପ୍ରଦାୟିକତାକୁ ଜନ୍ମ ଦେଇଥାଏ । ଏହି ପରିପ୍ରେକ୍ଷୀରେ ମାନବବାଦ ଏକ ମହତ୍ତର ଜୀବନବୋଧ । ମାନବବାଦ ମଣିଷ ମଣିଷ ଭିତରେ କିଛି ଭେଦଭାବ ସୃଷ୍ଟି କରେ ନାହିଁ ଓ ପ୍ରତ୍ୟେକ ବ୍ୟକ୍ତିର ସାମାଜିକ ମର୍ଯ୍ୟାଦାକୁ ସମ୍ମାନ କରିଥାଏ । ଏକ ବହୁଧର୍ମୀୟ ସମାଜରେ ଧର୍ମନିରପେକ୍ଷତା ଓ ମାନବବାଦୀ ଦୃଷ୍ଟିଭଙ୍ଗୀ ସର୍ବସ୍ୱୀକୃତି ମୂଲ୍ୟବୋଧ ହେଲେ ସାମାଜିକ ଉତ୍କର୍ଷ ସମ୍ଭବପର ହୋଇପାରିବ । ଧର୍ମମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ପାର୍ଥକ୍ୟ ପୃଷ୍ଠଭୂମିରେ ଧର୍ମଗତ ଐକ୍ୟ ପରିବର୍ତ୍ତେ ଧର୍ମଗତ ସହନଶୀଳତା, ଉଦାର ମାନବବାଦ ଓ ଧର୍ମନିରପେକ୍ଷତା ଧର୍ମଗତ ସହନଶୀଳତା, ଉଦାର ମାନବବାଦ ଓ ଧର୍ମନିରପେକ୍ଷତା ସାମାଜିକ ଆଦର୍ଶ ହେବା ଯଥାର୍ଥ ମନେହୁଏ । ଧର୍ମନିରପେକ୍ଷତା ଏକ ସହିଷ୍ଣୁତାର ସଂସ୍କୃତିକୁ ପ୍ରାଧାନ୍ୟ ଦେଇ ଧର୍ମ ନିର୍ବିଶେଷରେ ପ୍ରତ୍ୟେକ ବ୍ୟକ୍ତିର ଆତ୍ମସମ୍ମାନ ଓ ମର୍ଯ୍ୟାଦାକୁ ସମ୍ମାନ ଦିଏ । ଧର୍ମମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ସୈଦ୍ଧାନ୍ତିକ ଓ ଆବେଗିକ ପାର୍ଥକ୍ୟ ରହୁଥିବାରୁ ଧର୍ମମାନଙ୍କର ଐକ୍ୟ ଏକ ବାସ୍ତବବାଦୀ ବିଚାର ନୁହେଁ, ପରନ୍ତୁ ଧର୍ମୀୟ ସହନଶୀଳତା ଓ ଧର୍ମନିରପେକ୍ଷତା ଏକ ବିବଧତାପୂର୍ଣ୍ଣ ସମାଜ ପାଇଁ ଅବଶ୍ୟମ୍ଭାବୀ ଅଟେ । ଏହି ମାନସିକତା ସମାଜରୁ ସାଂପ୍ରଦାୟିକତା ଓ ମୌଳିକବାଦକୁ ଦୂର କରିବାରେ ସହାୟକ ହୋଇଥାଏ ।
Comments
0 comments
